युनिकोड
ते साऊंडकोड – लेख 48 –
नीसर्गाने मानवाला दीलेल्या संगीत-जाणीवा आणी मानवाने त्याचा
केलेला वापर.
(नावे सोडुन लेखनात एक-वेलांटी एक-उकार वापरले
आहेत, म्हणजेच शुद्धलेखन-नीयमावली झीडकारली आहे)
भारतीय संगीतात 'सा' हा कोणत्या
फ्रीक्वेन्सीचा नीवडावा ते गायक ठरवु शकतो. फ्रीक्वेन्सी दुप्पट झाली तर पहील्या
नादासारखाच आभास होतो हे नीसर्गाने मानवावर लादलेले तंत्र आहे. तसेच मानवाला 85 ते
1100 एवढ्याच पट्टीतील फ्रीक्वेन्सी उच्चारता येते. या फ्रीक्वेन्सीत जास्तीतजास्त
तीन सप्तके बसु शकतात म्हणुन गायकाला केवळ यातुनच संगीत साकारावे लागते. केवळ
गणीती पद्धतीने वीचार केला तर मानवाला गायकीसाठी कोणती तीन फ्रीक्वेन्सीचे संच तीन
सप्तके म्हणुन उपलब्ध असतात ते पाहु. यातुन पहील्या 'सा'ची तीन सप्तके नीर्माण
होण्यासाठीच्या फ्रीक्वेन्सी व्याप्ती केवळ लक्षात येइल. गायनात कोणती तीन सप्तके
कोणत्या फ्रीक्वेन्सीची वापरली जातात? आणी ती तशीच का? या अभ्यासाची ही सुरवात
ठरते.
समजा पहील्या सप्तकातील 'सा' सुर हा 85
फ्रीक्वेन्सीचा असला तर दुसर्‍या-सप्तकातील 'सा' सुर हा 170 फ्रीक्वेन्सीचा ठरतो.
85 ते 170 या फ्रीक्वेन्सीतील व्याप्तीत 85 फ्रीक्वेन्सी ही पहील्या सप्तकाची
सुरवात व 170 फ्रीक्वेन्सी हा त्याचा शेवट ठरतो. यातील 85 फ्रीक्वेन्सी ही पहील्या
सप्तकाची सुरवात ठरते व 170 ही फ्रीक्चेन्सी त्यानंतरच्या फ्रीक्वेन्सीची सुरवात
ठरते. म्हणजेच पहीले सप्तक हे 85 ते 170 फ्रीक्वेन्सीचे म्हणावे लागले तरी त्यात
170 ही फ्रीक्वेन्सी जोडलेली नसते कारण 170 ही फ्रीक्वेन्सी ही नंतरच्या सप्तकाची
सुरवात ठरते. म्हणजेच पहील्या सप्तकाच्या फ्रीक्वेन्सीचे यथोचीत वर्णन ''85 ते
170च्या अलीकडे'' असे असते.
अशा प्रकारे जर पहील्या सप्तकातील 'सा'
हा 85 फ्रीक्वेन्सीचा धरला तर मानवाला (1) ''85 ते 170च्या अलीकडे'', (2) ''170 ते
340च्या अलीकडे'', (3) ''340 ते 680च्या अलीकडे'' अशी तीन सप्तके गायकीसाठी
प्राप्त होतात. कारण त्यानंतरचे चौथे सप्तक ''680 ते 1380च्या अलीकडे'' हे सप्तक
मानवाला उच्चाराच्या शक्य असलेल्या 1100 फ्रीक्वेन्सी ओलांडते.
आपण जशी सप्तकाच्या सुरवातीची
फ्रीक्वेन्सी 85 धरुन वरील गणीत मांडले तसेच गणीत तीसर्‍या सप्तकाच्या शेवटची
म्हणजे चौथ्या सप्तकाच्या सुरवातीची 'सा' सुराची फ्रीक्वेन्सी 1100 धरुन त्या
अनुषंगाने तीन सप्तकाच्या फ्रीक्वेन्सी मांडु, आता त्या फ्रीक्वेन्सी जर पहील्या
सप्तकातील 'सा' हा 137.5 फ्रीक्वेन्सीचा धरला तर मानवाला (1) ''137.5 ते 275च्या
अलीकडे'', (2) ''275 ते 551च्या अलीकडे'', (3) ''551 ते 1100च्या अलीकडे'' अशी तीन
सप्तके गायकीसाठी प्राप्त होतात. हे केवळ गणीती आकडेवारी आहे, यातुन गायकीला
उपयुक्त ठरणार्‍या तीन सप्तकांचा शोध घेण्याच्या अभ्यासाठी सुरवात होते, हे कृपया
लक्षात घ्यावे.
म्हणजे मानवाच्या गायकीसाठी तीन सप्तके
उपलब्ध होण्यासाठी, पहील्या सप्तकाच्या 'सा' ची व्याप्ती ही 85 ते 137.5
फ्रीक्वेन्सी एवढी असावी लागते हे नक्की कळते.
माननीय भातखंडे सरांनी आणी श्रीनीवास
सरांनी नीश्चीत केलेल्या तीन सप्तकांच्या फ्रीक्वेन्सीतील मध्य-सप्तकाची
फ्रीक्वेन्सी 240 ते 452 4/43 अशी आहे. पाश्चात्य संगीताने
नीयमीत केलेल्या तीन सप्तकांच्या फ्रीक्वेन्सीतील मध्य-सप्तकाची फ्रीक्वेन्सी 240 ते 450 अशी आहे.
गायकी आणी वाद्य यांच्या समन्वयातुन
नीसर्गाने मानवाला संगीत जाणण्यासाठीची सोय उपलब्ध केली आहे. मानवाला 85 ते 1100
फ्रीक्वेन्सीचा ध्वनी उच्चारता येतो म्हणुन गायकीतुन केवळ तीन सप्तके गायकाला
वापरता येतात. पण मानवाला 20 ते 20000 फ्रीक्वेन्सीचा ध्वनी ऐकु येतो म्हणुन
वाद्यांतुन संगीतासाठी मानवाला सात सप्तकांचा वापर करता येतो. पाश्चात्यांनी
नीर्माण केलेल्या पीयानो यातुन 30.8677 ते 3951.07 या फ्रीक्वेन्सीच्या टप्यातुन
सात सप्तके मीळतात. पीयानोतील सात सप्तकांची फ्रीक्वेन्सी नीश्चीत केलेली आहे.
भारतीय गायकीच्या मध्य-सप्तकाची माननीय भातखंडे सरांनी आणी श्रीनीवास सरांनी
नीश्चीत केलेली फ्रीक्वेन्सी 240 ते 452 4/43 अशी आहे आणी
पीयानोतील त्याच पातळीतील फ्रीक्वेन्सी 261.626 ते 523.251 ठरते.
88 चाव्यांच्या पीयानोतील चाव्यांवर
पोस्ट केलेल्या प्रत्येक सप्तकातील 'सा' ची फ्रीक्वेन्सी दाखवणारा तक्ता व चीत्र –
आठव्या सप्तकातील 'सा'ची फ्रीक्वेन्सी 4186.01 असते.
पेटी (हार्मोनीयम) हे वाद्य, अलगुज (रीड) यातुन नीर्माण होणार्‍या
कंपनातुन तर पीयानो हे वाद्य तारांच्या कंपनातुन संगीतातील सुरावट नीर्माण करते. मानवाला
20000 पर्यंतची फ्रीक्वेन्सी ऐकु येत असताना संगीतासाठी मात्र पीयानोसारख्या उपकरणातुन
जास्तीतजास्त केवळ 4186.01 एवढ्याच फ्रीक्वेन्सीचा वापर केला जातो. याची अनेक कारणे
आहेत. ऐकु येणार्‍या उच्च-नादातील गोडवा कायम न राहणे, उच्च-सुरांतील नाद भरकटलेला
ठरणे, तारांतुन नीर्माण होणार्‍या ध्वनीचे परस्पर संतुलन बीघडणे, तारांच्या
लांबीचे गणीत जुळवताना त्याच्या जाडीत केलेला बदल कायम अचुक न राहणे, . . . अशी
अनेक कारणे आहेत.
पण महत्त्वाचे कारण वाद्यातुन नीर्माण होउन ''नीनादणार्‍या,
घुमघुमणार्‍या, दुमदुमणार्‍या'' ध्वनीतील सुरेलपणाचे नाते, गायकाच्या सुरांशी जवळकी
साधणारे असणे गरजेचे असते. अनेक वर्षांच्या अनुभवातुन जगभरच्या माननीय
संगीतकारांनी याबाबत सुयोग्य नीर्णय घेउन गायकीच्या सामान्य
ध्वनी-फ्रीक्वेन्सीच्या दोन्ही अंगांना आणखी केवळ दोन सप्तके पीयानोसाठी वाढवलेली
उमगतात.
भारतीय संगीतातील गायकांनी वापरलेली सप्तके आणी पीयानो,
हार्मोनीयम, गीटार, अशा पाश्चीमात्य वाद्यांतील सुरावट यातील सुरांत फरक असल्याने
एकमेकांना साथ देताना अडचण नीर्माण होते. 240 फ्रीक्वेन्सीचा भारतीय गायकाचा
मध्य-सप्तकातील 'सा' हा पीयोनोतील 261.626 पेक्षा जणु एका सुराने 'पडेल' ठरतो.
वाद्यातील सुरावट आणी गायकाचा सुर यात एकजीनसी सुरेलपणा आणण्यासाठी वाद्यांतील
सप्तकांना परीवर्तनशील तंत्रज्ञानाची जोड देणे गरजेचे आहे.
आधुनीक पेटी (हार्मोनीयम) मध्ये 'स्केल-चेंजर' नावाने
प्रस्थापीत सामान्य चाव्यांना थोड्या चढेल वा पडेल सुरात वाजवीण्याची सोय दीलेली
असते. पण तरीही अचुकतेने हवा तोच सुर 'सा' साठी हव्या त्याच नीयमीत बटणावर पोस्ट
केलेला नसेल तर बोटांना लागलेली सुरावटीची सवय बदलणे वादकासाठी कठीण ठरते.
संगीतातील गायकी आणी वाद्यवृंद यांचा परस्पर संबंध अचुक
सुरावटीतुन सहजपणे प्रस्थापीत करण्यासाठी गायकांच्या आणी वाद्य नीर्मीतीतल्या
तंत्रज्ञांच्या गरजा जाणुन एकत्रीतपणे उपाययोजना आखणे मराठी-संगीतासाठी महत्त्वाचे
ठरत आहे.
मराठीचे '''जडणघडण, व्यवस्थापन, व्याकरण''', 'सर्वसमावेशक मराठी' या फेसबुकच्या https://www.facebook.com/groups/togangal/ ग्रुपवर क्रमवार
मांडत आहे. त्यात 'गद्य, पद्य व संगीत' याबाबतची मराठीची 'जडणघडण' क्रमवार देत आहे.
'अवघा मराठी
तीतुका मेळवुया, मराठमोळ्या
मायमराठीला स्वतंत्र करुया' यासाठी सामील
व्हा.
संपर्क साधा – शुभानन गांगल
मोबाइल – 9833102727
इमेल – shubhanan.gangal@gmail.com
