युनिकोड ते साऊंडकोड – लेख 17 – निसर्गातील स्फोटध्वनी व कंपध्वनी निर्मितीचे टप्पे आणि मानवी भाषा

टप्पा 1 : मानवाला ध्वनी ऐकू येतो तेव्हा तेथे हवेची उपस्थिती असते. एकापेक्षा जास्त वस्तुतील गती फरक म्हणजे आघात होय. ‘वस्तु 1' आणि ‘वस्तु 2' यांना आपापली गती आहे. त्यांच्या मार्गक्रमणेच्या परिसरात हवा आहे.

टप्पा 2 : ‘वस्तु 1' आणि ‘वस्तु 2' यात आघात होतो. यावेळी हवा तेथे उपस्थित आहे. गतीतील उर्जेचे रूपांतर गतीफरकामुळे इतर उर्जेत होते. ह्या इतर उर्जेतील उष्णता व ध्वनी आपल्याला जाणवतात.

टप्पा 3 : गतीफरकातून निर्माण झालेली उर्जा ‘वस्तु 1', ‘वस्तु 2' आणि हवा यांना प्राप्त होते. ह्या टप्प्यात पुढील गोष्टी एकाच वेळी घडून येतात. 1] ‘वस्तु 1' मध्ये कंपने निर्माण होतात. 2] ‘वस्तु 2' मध्ये कंपने निर्माण होतात. 3] हवेत स्फोटध्वनी वाहू लागतो.

टप्पा 4 : वस्तुत निर्माण झालेली कंपने हवेत कंपध्वनी निर्माण करतात. कंपध्वनी स्फोटध्वनीच्या मागोमाग संलग्नपणे वाहू लागतो. मानवाला ऐकू येणारा ‘ध्वनी' हा अशा रीतीने स्फोटध्वनी व कंपध्वनी यांच्या संयुगातून निर्माण होतो. हवेला प्राप्त झालेली आघातातील उर्जा हवेतील अणूअणूतून हस्तांतरीत होते त्याला आपण स्फोटध्वनी म्हणतो. वस्तुला प्राप्त झालेली आघातातील उर्जा वस्तुतील अणूअणूंना मिळते. वस्तुतील अणूअणूंना मिळालेली ही अधिक उर्जा, वस्तुला लागून असलेल्या हवेतील अणूअणूत हस्तांतरीत होते. ह्याला आपण कंपध्वनी म्हणतो. ‘स्फोटध्वनी + कंपध्वनी' संलग्नपणे वाहात जातात, त्याला आपण ध्वनीगोल म्हणतो. त्यामुळे ध्वनीगोलाचे कवच हा स्फोटध्वनी व त्याची ऐकू येणारी जाडी म्हणजे कंपध्वनी ठरतो.

ध्वनीलहरी स्फोटातून व आघातातून निर्माण होतात. स्फोट किंवा आघाताच्या निर्मितीसाठी कमीतकमी दोन गोष्टी आवश्यक म्हणाव्या लागतील, एक स्फोट किंवा आघात करणारी व दुसरी स्फोट किंवा आघात झेलणारी. दोन गोष्टी एकमेकांवर आदळल्या असता, ध्वनी निर्माण होताना त्यातील, ‘स्फोट किंवा आघात करणारी कोणती व स्फोट किंवा आघात झेलणारी कोणती' याला अर्थ नसतो. न्यूटनच्या सिद्धांताप्रमाणे, ‘आघात तितकाच प्रत्याघात होतो' त्यामुळेच निव्वळ स्फोट किंवा आघात एवढेच म्हणणे योग्य ठरते.

उदाहरण : लाकडी दरवाजावर बोटानी टकटक केली, त्याच लाकडी दरवाजावर हातातील अंगठीने टकटक केली, तर ध्वनीत फरक पडतो. लोखंडी तव्यावर बोटांनी टकटक केली, त्याच लोखंडी तव्यावर अंगठीने टकटक केली, तर ध्वनीत फरक पडतो. लाकूड, बोट, अंगठी व लोखंड या चार गोष्टींची अदलाबदल करून पाहीली तर प्रत्येकवेळी होणारा ध्वनी हा वेगळा असतो. म्हणजेच आघात करणारी अथवा आघात झेलणारी यापैकी कोणत्याही एका गोष्टीवर ध्वनी अवलंबून नसतो. आघात करणार्‍या व आघात झेलणार्‍या दोन्ही गोष्टींच्या एकत्रितपणातून, त्यांच्या अंगभूत गुणांचे जणू ध्वनीमधले प्रत्यंतर येते. या दोघांच्या एकत्रित भौतिक गुणांवर ध्वनीची पोत अवलंबून असते.

‘युनिकोड ते साऊंडकोड’ याबाबतचे स्पष्टीकरण देणारे लेख http://soundcode.blogspot.in/ या ब्लॉगवर वाचा.

कृपया ‘सर्वसमावेशक मराठी’ या फेसबुकच्या https://www.facebook.com/groups/togangal/ ग्रुपवर मराठीच्या सर्वांगीण विकासात विविधतेने सहभाग घेण्यासाठी सामिल व्हा.

आपला, शुभानन गांगल  मोबाईल – 9833102727 ईमेल – gangal@gmx.com वेबसाईट - www.gangals.com